GÜNCEL

Ya�ar Güven yazd� | Çerkesya'ya ne oldu?

YA�AR GÜVEN*
21 May�s 2021 Cuma

Haf�zalar�m�z� yoklad��m�zda, dünyan�n hemen her yerinde insan ve do�a k�y�m�yla yüz yüze gelmemenin neredeyse imkans�z oldu�unu görürüz… Böyle bir k�y�m�n gerçekle�ti�i Kafkasya ve Çerkesler bu yaz�n�n konusu…

1864 y�l�na kadar, çe�itli kaynaklardan (Avrupa, Rusya vd.) haritalar� inceledi�imizde, Karadeniz ile Hazar Denizi aras�ndaki Kafkasya'da Çerkes, Çerkesya, Çerkezistan… tan�mlar�n� görürüz. Dünya imparatorlu�u için stratejik hedefini 'Hindistan'a ve �stanbul'a yak�n olmak, s�cak denizlere inmek' olarak belirleyen Çarl�k Rusya's�n�n, dönemin i�galci-sömürgeci-kolonyal di�er güçlerinin de bir �ekilde dahlinin oldu�u, insan ve do�a k�y�m�n�n ya�and�� uzun y�llar (aral�klarla 300 y�l) süren sava�lar�n ard�ndan i�gal etti�i bölgedir buras�.

Çarl�k, Karadeniz'den Hazar'a Kafkasya'n�n hemen her taraf�na sald�rd�. Yerle�ik halklar�n tümü (Lezgi- Avar gibi Da��stan halklar�, Çeçen, �ngu�, Oset, Balkar, Karaçay, Abaza, Ub�h, Ad�ge…) zarar gördü.

Kafkasya'n�n do�usunda, Çeçenya ve Da��stan bölgelerindeki direni� 1859'da �eyh �amil'in teslim olmas�yla sona erince, Kafkasya genelinde 300 bin askerden olu�an bir güç kullanan, her y�l yakla��k 30 bin kay�p veren¹ Çarl�k, bütün gücüyle bat�ya yüklendi. Ad�geler, Abazalar, Ub�hlar özgürlüklerini korumak için bildikleri yol ve yöntemlerle direni�e devam etti. Merkezi feodal devletleri yoktu. Geciken bir kararla 1861'de Soçi'de bir meclis olu�turmu�lard�.

Marx ve Engels, Çerkes direni�ini halk�n bizzat kat�ld�� hakl� bir sava� olarak de�erlendiriyordu.

Dönemin di�er iki i�galci ve kolonyal gücü, Osmanl� �mparatorlu�u ve �ngiltere, Rusya'y� �stanbul ve Hindistan'dan uzak tutan Çerkes direni�ini sahte vaatlerle destekledi. Çerkeslere yönelik ikiyüzlü politikas� Marx taraf�ndan te�hir edilen �ngiltere, "Çerkesleri destekliyoruz, çünkü onlar Hindistan'�n bekçileridir" diyordu.

SOYKIRIM
Direni�i bitiremeyen ve Çerkeslere ba� e�diremeyen Çarl�k, "Bize Çerkezistan gerekli, Çerkesler de�il… Ya tam itaat, ya imha" olarak özetlenebilecek net bir politika izledi.

■ Çerkes ya�am alanlar�nda kolonizasyon uygulad�, i�gal edilen Çerkes köylerine Kazaklar ve Rus köylülerini yerle�tirdi, yeni köyler kurdu.
■ Belli bir süreçten sonra Çerkes köylerini yakt�. Sivil halk� katletti. "Ölenlerin azami yüzde 10'u sava�ta silahla öldürülmü�tü." (General Fadayev)
■ Ekinleri atlara çi�netti, yakt�, tahrip etti.
■ Hayvanlar� çald�, telef etti.
■ Ormanlar� tahrip etti.
■ Karadeniz'den abluka uygulad�, ticareti engelledi. Çerkeslerle g�da ticaretini yasaklad�.
■ Çarl�k generallerinin belirledi�i ve Çar'�n onaylad��, d�� müdahalelere aç�k Karadeniz k�y� �eridini Çerkessizle�tirmek için planlanm�� bir sürgün politikas� uygulad�. Çerkesler kimlik ve kültürlerini ürettikleri kadim topraklar�ndan sürgün edildiler (nüfusun yüzde 90'�).

SÜRGÜN
�ki dü�man, Çarl�k Rusya's� ve Osmanl� �mparatorlu�u, sürgün konusunda uzla�t�. (Görü�meler sonucu Osmanl� 1860'ta Kafkas göçmenleri için "Muhacirin Komisyonu" olu�turmu�tu), �ngiltere sürgünü destekledi.

"Çerkes sürgünü, katliamlar�n ve köylerin yak�lmas�n�n yöntem olarak kullan�ld�� bir 'etnik temizlik' örne�i kabul edilebilir. Henze, "Bu büyük göç, modern zamanlarda dünyan�n bu bölümünde ya�anan �iddete dayal� kitlesel nüfus hareketlerinin birincisiydi" demi�ti. Çerkes sürgününün Ermeni soyk�r�m�na örnek te�kil etti�inden hareketle Çerkeslerin ba��na gelenin en hafif ifadeyle soyk�r�mla mukayese edilebilece�ini söylemi�ti, (Henze, Circassian Resistance, s.111). "Çerkesleri son ferdine kadar öldürmek gibi bir tak�nt� yoktu, ama süreç içinde büyük k�sm�n�n yok olaca��n�n bilincinde olarak vakit geçirmeden onlardan kurtulmak yolunda bir kararl�l�k vard�."²

Çerkesler Karadeniz'in Kafkasya sahilindeki birçok noktada topland�. Bekleme süresince açl�k ve salg�n hastal�klardan k�r�m devam etti. Osmanl�'dan gelen tekneler kapasitesinin üzerinde insan alarak yola ç�kt�. Yolda batan/bat�r�lan tekneler ve yolculuk sürecinde teknelerde yine açl�k ve salg�n hastal�klar nedeniyle ölümler devam etti. Sonra da Karadeniz'in Anadolu sahilleri Çerkes mezarl�klar�na ev sahipli�i yapmaya ba�lad�. Samsun ve Trabzon'da 50'�er binin üzerinde ki�inin öldü�ü kay�tlardad�r.

Farkl� kaynaklarda farkl� sürgün say�lar� verilmekle birlikte³ ya�ananlar�n k�sa özeti;
■ 1.5 milyon Ad�ge, Ub�h ve Abazan�n sürgün edilmesi (Her üç halk�n diaspora nüfusu, anavatanlar� Kafkasya'daki nüfuslar�ndan çok fazlad�r),
■ Yakla��k 500 bininin sürgün s�ras�nda yitirilmesi,
■ Ad�gelerin Natuhay kabilesinin sava�ta yok edilmesi,
■ Ub�h dilinin kaybolmas� gibi sonuçlar� olan bir trajedi ve soyk�r�m�n devam�d�r.

Osmanl� Çerkesleri planl� bir iskan politikas� ile yerle�tirdi. S�n�r sorunlar� ya�ad��, ya�ayabilece�i yerlere… Balkanlar'da H�ristiyan nüfusun yo�un oldu�u bölgeye; Ortado�u'da Suriye, Ürdün ve Irak'a; Sinop'tan Hatay'a uzanan hat üzerinde hemen her yerle�im birimine; �stanbul muhaf�zl�� için Güney Marmara'ya…

1877-78 Osmanl�-Rus sava�lar� (93 Harbi) sonucu Balkanlar ve Kafkasya'dan tekrar sürgün, 1923'te Gönen-Manyas'�n 14 köyünün iç sürgünü ve Çerkes derneklerinin, anadili ö�renimi de veren okullar�n�n kapat�lmas�, 1967'de �srail-Arap ülkeleri sava�� (Alt� Gün Sava��) sonras� Golan Çerkeslerinin ABD'ye yerle�tirilmesi, 1989'da eski Yugoslavya Çerkeslerinin bir k�sm�n�n iç sava� nedeniyle Kafkasya'ya geri dönü�ü, 1992 Abhazya-Gürcistan sava��, 1994 ve 99 Çeçenya-Rusya sava�lar�, 1990 ve 2008 Güney Osetya-Gürcistan sava�lar�… 2011'de ba�layan iç sava� s�ras�nda di�er halklarla birlikte Suriye Çerkeslerinin durumu… Bitmeyen ac�l� süreç!

ÇERKESLER ADALET �ST�YOR
Çerkesler; 19. yy'da ya�ad�klar� trajediye yönelik, 1997 y�l�nda Dünya Çerkes Birli�i'nin ba�vurusu sonucu BM'de Temsil Edilmeyen Halklar ve Uluslar Örgütü'nün (UNPO) ald�� karar�n gere�inin yap�lmas� için adalet mücadelelerini sürdürüyorlar:

■ Çerkes soyk�r�m�n�n kabulü,
■ Çerkeslere sürgün ulus statüsü verilmesi,
■ Çerkeslere hem Rusya Federasyonu ve hem de ya�ad�klar� ülke vatanda�l��, yani çifte vatanda�l�k hakk� verilmesi,
■ Çerkes halk�n�n tarihsel vatanlar�na dönebilme garantisi verilmesi.

Putin; II. Dünya Sava�� s�ras�nda, 1940'ta K�z�lordu'nun esir ald�� 22 bin sava� esirinin öldürülmesi (Katyn katliam�) nedeniyle "Ölenler, tarihin büyük yalan yaras�n�n uzla�mayla ayd�nlat�lmas� için bekliyorlar" diyerek Polonyal�lardan özür dilemi�ti. Elbette Çerkeslerin de bir özür beklentisi var ama Çerkes soyk�r�m�n�n Rusya halk�n�n vicdan�nda yer etmesi, Putin'in Çerkes soyk�r�m� özründen çok daha de�erlidir.

Dünyan�n her bir kö�esinde ya�anan ac�larla insanl�k yüzle�ti�inde farkl� bir dünyada ya��yor olaca��z. Ac�lar� ya�ayanlar ac�lar�n� yar��t�rm�yor, payla��yor, payla�t�kça yüklerini hafifletiyorlar.

"Rusya Çarl�k yönetiminin 19. yüzy�lda Kafkasya'da üstlendi�i çirkin rolü ve Ad�gelere kar�� soyk�r�m uygulamalar� dü�ünülürse tarihin ac� olaylar�n� yeniden kar��t�rmamak ilkesi belki de ba�l�ca argüman olacakt�r. Ne var ki biz bu görü�e kat�lm�yoruz ve söz konusu sava� konusunda �u ilkeyi tercih ediyoruz: Tatl� yalandan ac� gerçek iyidir. Ahlak aç�s�ndan gerçe�i gizlemek her iki taraf� da a�a��lar, özellikle de gerçeklerden korkan� küçük dü�ürür, öte yandan bu �ekilde gerçe�i gizlemek gücün de�il güçsüzlü�ün göstergesidir."⁴

D�ASPORA, TÜRK�YE
Çerkesler kadim topraklar� Kafkasya ve diasporada 40 civar�nda ülkede ya��yorlar. Türkiye diasporas�nda sürgün ve sonras� göçlerle gelen önemli bir nüfus var. Alt�n� tekrar çizerek; Ub�h, Abaza ve Ad�ge nüfusu, anavatan Kafkasya'dan çok daha fazla. Kimliklerini ya�atabilmek, yeniden üretebilmek ve gelece�e ta��yabilmek için demokrasi, daha fazla demokrasi mücadelesi saflar�nda kararl�l�kla yerlerini al�yorlar.

Gönüllülük temelinde e�itler olarak bir arada ya�amak için gerekli kültürel-demokratik haklar�n ayr�ms�z uygulanmas�; etnik kimli�in özgürce ifadesi ve resmi düzeyde tan�nmas�, anadili e�itimi ve anadilinde e�itim, anadilinde isim-soyisim, köy ve co�rafi isimler konusunda s�k�nt�lar�n giderilmesi, anadilinde radyo-televizyon olanaklar�, özgürce örgütlenebilme, siyasi temsilcilerini meclise gönderebilme, gerçek demografik yap�y� ortaya koyacak ara�t�rmalar�n yan� s�ra sosyokültürel ara�t�rmalar�n özgürce yap�labilmesi ve üniversitelerde gerekli birimlerin olu�turulmas�, anavatan Kafkasya ile kültürel, ekonomik ve sosyal ili�kiler geli�tirebilmek için devletler aras� ili�kilerde gerekli ad�mlar�n at�lmas�, Abhazya ve Güney Osetya'n�n ba��ms�zl�klar�n�n tan�nmas�, Abhazya'ya Türkiye'den direkt ula��m�n sa�lanmas�… yani özünde demokrasiye dair talep ve mücadeleleri sürüyor.

Sözü edilen demokrasi, herkesin kendine göre ve kendi yanda�lar� için demokrasi de�il, örne�in özelde hiçbir etni�e haks�zl��n yap�lmad��, ayr�cal��n tan�nmad��, e�itler olarak ve özgür irade ile bir arada ya�am�n gereklerini dayatan gerçek demokrasidir.

Bu anlamda demokrasiyi reddeden Türkiye'deki �oven çevreler, di�erlerine/ötekilere ya�am hakk� tan�mad��n� her f�rsatta dile getirmektedir. Rusya'dakiler de… Onlar ayn�d�r, birbirlerinden beslenirler. Kendileri gibi dü�ünmeyenler ya ülkeyi terk etmeli ya da yok edilmelidir. Nefret ve �iddet dili vazgeçilmezleridir.

Gerçek demokrasi savunucular�; her zaman bar�� isterler, egemen olan ve ezen halk�n fertlerine kar�� da kin beslemezler. Toplumsal bar�� için; bar��, özgürlük, emek ve demokrasi güçlerinin ortak çabas�n�, ortak hareketini önemserler. Yüzlerini demokrasiye dönmekten ba�ka seçenekleri olmamas�na kar��n on y�llar�n devlet politikalar�n�n sonucu ezberletilmi� olanlarla hareket eden bütün etnik kimlikleri, halklar� ve inançlar� kucaklamak, ma�durlar�n, sessizlerin sesi olabilmek için, genel geçer cümleler kurmak yerine onlar�n yüreklerine-beyinlerine dokunacak cümleler kurmak için çaba gösterirler.

Nicedir demokrasi, özgürlük, adalet, e�itlik ve bar�� istemenin "bölücülük" ve "terör" ile e�de�er tutularak alg� olu�turuldu�unu, insanlar�n kimliklerine yabanc�la�t��n�, anadili taleplerini dahi çekingen-içine konu�arak ifade etti�ini bilirler; onlar�n hemen yak�nlar�nda, bir ad�m mesafede durdu�unu da bilirler ve onlara dokunmaya çal��rlar. Dil, din, inanç, cinsiyet, cinsel yönelim, etnik kimlik… hemen her bak�mdan e�itli�in nas�l sa�lanaca��na kafa yorarlar.

Zorluklar ve ac�lar ya�and� ama umutlar hiç tükenmedi. Çerkesler 21 May�s'lar� özgürce yeniden var olu�un günü olarak da görerek dünyay� renklendirmek, dünya kültür mozai�i içinde yerini almak istiyor; di�er halklar kadar, ne eksik ne fazla!

1. Yakov Gordin; Kafkas Atlantisi, csa - 2014
2. Stephen D. Shenfield; Çerkesler – Unutulmu� bir soyk�r�m m�? – Sürgün, Circassian Exile – 21 May�s 1864, Kafdav Y. - 2011.
3. *McCarthy; 1.200.000. *Arsen Avagyan; 1-1,5 milyon. *Nihat Berzeg; 1.400.000. *Kemal Karpat; 1,2-2 milyon. *Fuat Dündar; 2 milyon. * Guaze gazetesi; 1.760.000. *Anzor Ku�habi; Kuzeybat� Ad�geleri 1864 öncesi 1 milyondan fazla, sürgün sonras� Kafkasya'da kalan 50 binden az.
4. Tamara Polovinkina; Çerkesya Gönül Yaram, Kafdav Y.

*J�neps Gazetesi Yay�n Kurulu Üyesi

Ya�ar Güven yazd� | Çerkesya'ya ne oldu?

�lgili Haberler