GÜNCEL
Dido Sotiriyu'nun kaleminden Büyük İzmir Yangını: Dünya başımıza yıkılmıştı işte!
Yangın, gece boyunca devam etmişti. Duvarlar devrilip yıkılıyor, camekanlar uçuyordu havaya, her şeyi yutuyordu alevler, ne varsa eritip yoğuruyordu.
Büyük İzmir Yangını'nın yıl dönümü.
Mustafa Kemal Paşa yönetimindeki ordu 9 Eylül 1922'de İzmir'e girdi ve 4 gün sonra da 13 Eylül günü alevlere teslim edildi. İzmir'i İzmir yapan ne varsa yandı, kül oldu.
İzmir İstatistik Müdüriyeti’nin bilgilerine göre, İzmir'de o gün mevcut 42 bin 945 haneden yangın sırasında 14 bin 4 hane yandı.
Rum ya da Ermeni mahallelerinin bir çok noktasında yangı çıkarıldı. Yangın rüzgarın yönüyle 14 Eylül’de batıya doğru yayıldı, 15 Eylül'de kontrol altına alındı ancak 18 Eylül'de söndürülebildi. 23 Eylül günü Hisar Cami'nin arkasında yeni bir yangın başladı. Şehrin tekrar güvenli hale gelmesi 30 Eylül’ü bulacaktı.
Bu tarihe kadar Ermeni, Rum mahalleleri tamamen, Avrupalıların yaşadığı Frenk mahallesi ise kısmen yanmıştı.
Yangında yaklaşık 2,6 milyon metrekarelik bir alan, 25 bin ev, işyeri, kilise, hastane, fabrika, depo, otel ve lokanta yok oldu.
Can kaybı da büyük oldu.
O günlerde kentte yaşayan Rum ve Ermeni halkının sayısı 500 bine yakındı. Bunların 320 bini gemilerle Türk ordusunun kente girişinden önce tahliye edilebildi. Çeşitli kaynaklara göre, geriye kalan 180 bin kişinin yangın sırasında çeşitli biçimlerde hayatını kaybettiği öne sürülüyor.
Türkiye'de doğan ve İzmir yangınına tanık olan Yunan yazar Dido Sotiriyu'nun "Benden Selam Söyle Anadolu'ya" kitabında yangını şöyle anlatır:
"At kişnemeleriyle uyandık sabahleyin. Gözlerimizi ovalayarak ayağa fırladık: Türk atlıları kol geziyordu rıhtımda... Susup kaldık hepimiz. Cırlak bir çocuk sesi yükseldi o kadar:
— Ne yapacak şimdi Türkler?
İşin can alıcı tarafı buradaydı, evet: Ne yapacaklardı? Rıhtımdaki tek tük Türk evlerinin balkonlarından alkış sesleri ve "Yaşasın'lar yükseldi. Sonra resmî geçit de bitti ve bir ölüm sessizliği yerleşti ortalığa.
Bütün mavnaların içinde kıyıya en yakın olanı bi zimkiydi; ilkin biz işittik tellalın bağırdığını...
— Ne diyor, ne diyor?
— Herkes korkmadan kıyıya çıkıp işine gitsin, diyor. Hiç kimseye en ufak bir kötülük edilmeyecek-miş!
— Zafer, herhalde insanların yüreğini yumuşatıyor, diye mırıldandı annem.
— Büyük devletlerin işi bu! Hıristiyanların kılına bile dokunulmamasını emrettiler mutlaka!
— Evet evet! Bugüne kadar dökülen kan yeter de artar bile!
— Bu kadar donanma, bu kadar savaş gemisi burada boşu boşuna mı demirlemiş bekliyor sandınız yani?
Bir tavus kuşu gibi kabarıp gülümseyerek bana yaklaşmıştı Kosta:
— Ya şimdi ne düşünüyorsun bakalım Manolaki, dedi, satın aldığım arazi hakkında? İyi mi etmişim, yoksa Teodoros'a kazıklanmış mıyım söyle?
Öylesine sevinçliydim ki, bin tane çılgınlık yapmış olsa, binini birden bağışlardım o anda!
Artık rahattık mavnada, huzura kavuşmuştuk! Kendi evimizdeymiş gibi yiyeceklerimizi koyduk ortaya: Tuzlu balıklar, yumurtalar, konserveler... ve karşılıklı kibarlık gösterisiyle birbirimize ikrama başladık.
Bu toplu sevinç havası içinde, birden acı bir çığlık koptu, sonra da bir uğultu:
— Yangın!
— Yangın var!
— İzmir'i ateşe verdiler!
Kırmızı siyah alevler yükseliyordu göğe doğru.
— Ermeni mahallesinin oradan geliyor!
— O taraftan geliyor evet!
— Gene Ermeniler ödüyor hepimiz adına!
— İzmir'i ateşe vermeleri imkânsız... Ne kazanırlar İzmir'i yakmakla? Şehir şimdi onların zaten!
Evet, ama biz ne kazanmıştık çekilirken Türk köylerini ateşe vermekle? Yangın gittikçe yayılıyordu. Her sokaktan, her delikten fırlayan, dehşetten çılgına dönmüş yüz binlerce insan, bir anda rıhtıma doğru hücuma kalkmıştı:
— Allahım imdada yetiş!
— Kurtarın bizi!
— Acıyın bize!
Gittikçe daha fazlalaşıyor kaçanlar. İnsanlar birbirinden seçilmiyorlar artık. Ne ilerleyen ne duran, gittikçe kabarıp dört bir tarafa taşan, simsiyah bir ırmak görüyorum sadece. Önde deniz var, arkada ateş ve ölüm! Şehrin dibinden doğru, insanların paniğe kapılmasına neden olan bir uğultu geliyor:
— Boğazlıyorlar bizi!
— Merhamet!
Ve deniz, artık bir set olmaktan çoktan çıkmıştır: Binlerce insan denize atılmakta ve boğulmaktadır artık. İnsan leşleri yarışmaktadır suda. Sokaklar dolmakta, boşalmakta, yeniden dolmaktadır. Gençler, ihtiyarlar, kadınlar ve çocuklar birbirini çiğnemekte ve ölmektedirler. Saldırmalar, süngüler durmadan işlemekte, tüfekler durmadan çalışmaktadır:
— Vurun keratalara!
Akşam karanlığında bir kat daha artmıştı çığlıklar. Sadece, savaş gemilerinin projektörleri, rıhtıma çevrildiği zaman, boğazlaşmaya bir an için ara veriliyordu...
Mavnaya ölmeden erişebilenler, çeşitli mahallelerdeki durumu bir bir anlattılar: Pehlivan'ın adamlarıyla Nureddin Paşa'nın askerleri, önlerine çıkan bütün ev ve dükkânları talan etmekte, yakıp yıkmaktaydılar; henüz ölmemiş erkeklere işkence ediyor, papazları kiliselerde çarmıha geriyor, dayakla yarı ölü hale getirdikleri genç kız ve delikanlıları, mihrabın üzerine uzatıp, ırzlarına geçiyorlardı. Bir baştan öbür başa bütün şehirde, Türk bıçağı habire vuruyor, vuruyor, vuruyordu...
Yangın, gece boyunca devam etmişti. Duvarlar devrilip yıkılıyor, camekânlar uçuyordu havaya, her şeyi yutuyordu alevler, ne varsa eritip yoğuruyordu... Yüzyıllar boyunca göz nuru ve alın teri dökerek ne kurduysa insanlar... Ev, fabrika, okul, tapınak, müze, hastane, kütüphane, tiyatro namına ne yaptılarsa, yanmış, yıkılmış ve sadece bir kül yığını kalmıştı geriye. Simsiyah bir duman ve yanık kokan bir kül yığını!
Dünya başımıza yıkılmıştı işte! İzmir, perişan olmuştu! Ve İzmir'le birlikte bizim de bütün hayatımız!.. Ürkmüş kuş yavruları gibi yüreklerimiz, ümit etmeyi çoktan unutmuşlardı. Amansız bir yıkıcıydı korku; insanları pençesine geçirmiş, yerle yeksan etmişti. Ve ölümü bile yenip susturmuştu sonunda...
Ölümden korkmuyordu artık insanlar; korkudan, terörden korkuyorlardı. Bir hamur yoğurur gibi yoğuruyordu işte insanlığı. Elbiselerden başlıyor, gelip yüreklere yerleşiyordu. Ve emrediyordu o amansız sesiyle: Diz çök Gâvur! Çöküyorduk. Soyun Gâvur! Soyunuyorduk. Bacaklarını aç Gâvur! Açıyorduk. Oyna Gâvur! Oynuyorduk. Tükür şerefine, tükür vatanına Gâvur! Tükürüyorduk. Allahını inkâr et Gâvur! İnkâr ettik onu da...
Peki ya koruyucularımız ne yapıyorlardı? Ne yapıyordu şeritleri altın yaldızlı amiraller, nazenin diplomatları İtilaf Devletleri'nin, güngörmüş konsülleri? Kameralar yerleştiriyorlardı gemilerin güvertesine ve boğuşmayı filme alıyorlardı! Marşlar çaldırıyorlardı bandolarına, oyun havaları çaldırıyorlardı... ıstırap çığlıklarıyla dualar, tayfalarının kulaklarını tırmalamasın diye! Oysa, ihtar mahiyetinde bir top atışı, bir tek emir... zincirini koparmış saldırganları darmadağın etmeye yeter de artardı belki... Ama yapılmadı o top atışı, o emir verilmedi! "