KADIN

Deniz Asîman yazd� | Erkek egemen sanata isyan�n ad� Jîla Huseynî

DEN�Z ASÎMAN
4 Kas�m 2023 Cumartesi

Jîla, ilk dönemde daha çok a��k olmak isteyen genç bir k�z�n safl�� ile �iirler yazar. Sonraki y�llarda ya�ad�� tutsakl��n etkisiyle �iirlerinde erkek egemen toplumun dayatt�� namus anlay��n� sorgular. �tiraz ve isyan önce �iirinde olu�ur, sonras�nda ya�am�nda somutla��r. Gelenekçi, kad�n� edebiyatta hiçe sayan yakla��mlara kar�� kad�n�n dili ve duygusunu öne ç�kar�r, kendi etik ve esteti�ini olu�turur. �iirinde en çok da sesi duyulmayan, suskunlu�a mahkum edilen kad�nlara ses olur.

Yaz�n�n icad� erkek egemenli�inin in�as�yla ayn� zamana rastlar. Fakat kad�nlar�n bu alandaki direni� ve var olu�u; mesela yaz�y� bulan Sümerler'de hesap, bilgi, yaz� tanr�çalar�, Antik Yunan'da hikmet/bilgelik, zeka vb. tanr�çalar� olmas�ndan da görüldü�ü gibi belirgin �ekilde sürmü�tür. Süreç içinde kad�n, ya�am�n ve yaz�n�n d��na itildikçe direni�ini sesle, sözle i�lemi�tir. Sözlü edebiyat�n ustalar�d�r kad�nlar. Dengbej, masal, ninni, stran, mani ve ille de a��t kad�nlarla özde�le�mi�tir.

Bunlar�n bir ortak yan� da �iirsel olmalar�d�r; belli bir ritmi, ses aral�klar�, uyaklar�, hece ve kafiye ölçüleri vb. vard�r. Kad�n�n �iirle ili�kisi bunca eskidir. Erkek egemenli�ince dört duvar aras�na ve dilsizli�e hapsedilmek istenen kad�n�n dili, sesi, kayd�, itiraz� ve isyan�d�r da �iir. Ancak, edebiyat�n da erkek egemen bir alan olmas�, erkeklerin bu alanda sadece say�sal olarak çok olmas� de�il, tüm normlar�, ölçüleri belirlemeleri, hegemonya ve otorite olmalar� da demek oldu�undan, kad�n edebiyatç�lar� ve eserlerini yok saymak, görmezden gelmek, d��lamak, de�ersizle�tirmekle kalmam��, "#uykular�n�zkaçs�n" if�a kampanyas�nda görüldü�ü gibi taciz etmi�, varl��n� �srarla in�a eden kad�nlar� hedef göstermi�, linç etmi�lerdir. Bu nedenlerle, ilk zamanlar, birçok kad�n edebiyatç�, eserlerini kendi isimleriyle de�il erkek ismiyle yay�nlatmak zorunda kalm��t�r.

�iir ve �air kelimeleri, Arapçada �uur ve �iar kelimeleri ile ayn� kökten gelir; ideal sahibi, ilke sahibi olmay�, bilinçlili�i tan�mlar. Eski Yunancada ise �iir poiesistir; ki bu kelime, ayn� zamanda "yarat�m", �air de poietes yani "yarat�c�" demektir. Bugün art�k çok net biliyoruz ki, insanl��n ilk aletleri yani ilk "yarat�lar" kad�nlar�n eseridir. Ancak, cinsiyetçi rol da��t�m�nda, tanr�sall�kla da özde�le�tirilen yaratma, ak�l, bilinç gerektiren yüksek nitelikli tüm i�ler ve meziyetler erke�e atfedilmi�tir. Kad�na ise iyi bir evlat-e�-anne ve erke�in hakimiyetinde ve hizmetinde figüranl�k verilmi�tir. Erkekler gerçek hayatta nesnele�tirdikleri kad�ndan �iirlerinde bolca söz etmi�, kad�n� tariflemi�lerdir. Virginia Woolf, Kendine Ait Bir Oda kitab�nda, bu ikiyüzlülü�ü özetler: "Dü�sel planda kad�n son derece önemlidir. Gerçek ya�amda ise tümüyle önemsiz. �iiri bir ba�tan öbür ba�a kaplar; tarihte hiç görülmez. Kurmaca yaz�nda krallar�n ve fetihlerin ya�amlar�na hükmeder; gerçek ya�amda ailesinin parma��na bir yüzük geçirdi�i herhangi bir o�lan�n kölesidir. Kurmaca yaz�nda en esin dolu sözler, en derin dü�ünceler onun dudaklar�ndan dökülür; günlük ya�amda hemen hemen hiç okuyup yazmaz ve kocas�n�n mal�d�r."

Bilinir ki erkek egemenli�i asla yaln�z yürümez, her türlü gericilik gibi milliyetçilikle de kol kola, omuz omuzad�r. Bu nedenledir ki öteki say�lan s�n�f, mezhep, �rk ve ulustan kad�n edebiyatç�lar da daha bir unutturulur, hat�rlanmaz, yok say�l�r.

Jîla, 1964 y�l�nda Do�u Kürdistan'�n Seqiz kentinde dünyaya gelir. Güney Kürdistan s�n�r�na yak�n Seqiz, eski bir Med �ehridir. Zagros da�lar�n�n kuzey ucunda Zarinê Rud nehrinin kenar�nda uzan�r. Ortado�u'nun ve bütün insanl��n ilk kad�n devrimine be�iklik etmi�tir, bu da�lar ve topraklar. Bereket, sava� ve su tanr�ças� Anahita'n�n kad�nlar� korudu�u mekanlard�r. Tanr�çalarla tanr�lar�n büyük sava�lar verdi�i diyarlard�r. Ama ana tanr�çan�n diyarlar� i�gal alt�ndad�r. Kad�nsa esir. Elleri kollar� zincirli ama ruhu de�il, kalbi asla…

Ailesi ayd�n özelliklere sahip ve edebiyatla ilgili. �eyh olan dedesi ayn� zamanda �air ve hattat. Babas� ise hakim. Jîla'n�n edebiyata büyük ilgisi ilk önce babas�n�n kütüphanesinde �ekillenir, okulda da hocalar� taraf�ndan fark edilir. Babas� Mehran Huseynî'nin zengin kütüphanesindeki eserler Jîla'n�n özgür ruhunu çeker. Çocuklu�undan itibaren her bo� vaktini burada geçirir. Sararm�� sayfalara dokundurarak parmak uçlar�n� bütün kalbi, ruhu, akl� ve benli�i ile hakikati bulmaya çal��r. Buras� onun için büyülü bir mekand�r.

Ailesi her ne kadar ayd�n özelliklere sahip olsa da söz konusu olan kad�nsa feodalizmin ve cinsiyetçili�in kal�plar�n�n ötesine geçmezler. Jîla, bu toplumsal a� içinde bir araçt�r, bir mald�r, bir e�yad�r. Henüz 15 ya��ndayken babas�n�n amca o�lu ile evlendirilir. Kendisine sorulmaz. O, ne de olsa irade sahibi, hayat�n�n öznesi de�ildir. Kar�� ç�ksa namus denilecek. Kaçsa ahlaks�zl�kla suçlanacak. Oysa ahlaks�z olan, 15 ya��ndaki bir çocu�un kendisinden ya�ça büyük akrabas�yla kendi istemi ve iradesi d��nda evlendirilmesi, böylece mutsuzlu�a ve köleci bir hayata mahkum edilmesiydi. Ahlaks�z olan, henüz çocuk olan ve yolunu bulma aray��nda olan Jîla'n�n aray��n�n önüne set vurulmas�, gelece�inin nas�l biçim alaca��na onun yerine, ona ra�men ba�kalar� taraf�ndan karar verilmesiydi. Oysa o babas�n�n kütüphanesinde hakk�nda okudu�u tutkuyu, a�k�, özgürlü�ü ya�ayacakt� daha. �imdi ise bütün bunlardan mahrum bir hayata mahkum ediliyordu. Kendisi için öngörülen e� ve ev kad�n� hayat�na…

Evlendirildi�i sene �iir yazmaya ba�lar. �iir onun esaret alt�ndaki hayat�nda bir s��nakt�r. �tirazlar�n�, isyanlar�n�, isteklerini �iir yoluyla ifadeye kavu�turur. Evlilik, suskunlu�a mahkumiyettir ayn� zamanda. Bir tek edebiyat güç verir umutlar�na, korkular�na, duygular�na. Bir de k�z� Bihar Zohre. �iir dünyas�nda özgürlü�ünü bulur. Orada bir e� veya anne de�il, sadece kad�nd�r. Ya�am�n�n öznesidir. Sesin sahibidir. �iirinde örtünmek, saklanmak, gizlenmek, konu�mak için izin almak zorunda de�il, yüksek sesle konu�abiliyor. �iirinde tabu yok, özünde ahlaks�zl�k olan ahlak yok, namus yok. �iirinde sadece kendisi var, kad�n var, bütün duygu ve dü�ünceleri, umut ve hayalleriyle.

�SYANIN ET�� VE ESTET��
Jîla, iradesi güçlü bir kad�nd�r. Evlili�i önleyemediyse de kendisinden ya�ça büyük Vefa Huseynî ile daha fazla ya�amak istemez. 20 ya��ndayken bo�anmak ister. 1980'li y�llar�n Do�u Kürdistan'� aç�s�ndan genç bir kad�n�n, babas�n�n amca o�lundan bo�anmak istemesi, ailesi -daha do�rusu babas�- taraf�ndan kendisi için uygun görülen hayata itiraz etmesi basit bir �ey de�ildir. Fakat Jîla, kadere teslim olmay� kabul etmeyen bir kad�nd�r. E�inden ayr�l�r.

Bu kez hayat� nas�l ya�ayaca��na kendisi karar verecektir. Seqiz'de kitabevlerine gider, edebiyat ve politik konular�n tart��ld�� ortamlara kat�l�r. Bu etkinliklerin birinde, 1991'de �ahrez Nusodî ile tan��r. A��k olur ve bu kez kendi iste�iyle evlenmeye karar verir. �ki çocuklar� olur. Erkek çocu�una Remîn, k�z çocu�una Jîna ad�n� verirler. Bu evlili�inde Jîla, �air olarak varl��n� sürdürebilir. �iir yazmaya devam eder. Ayr�ca çocuklar için hikayeler kaleme al�r.

�iirlerinden çok etkilendi�i Silêmanîli (Süleymaniye) büyük �air �êrko Bêkes'in 1996'da Tahran'a gelece�ini büyük bir heyecanla ö�renen Jîla, �airi kar��lamaya karar verir. On ayl�k k�z� Jîna'y� da yan�na alarak yola ç�kar. Ancak, Seqiz yak�nlar�nda trafik kazas� geçirir. K�z�yla birlikte hayat�n� kaybeder. Henüz 32 ya��ndad�r.

Jîla Huseynî ilk �iirlerini a��rl�kla Farsça yazar. �lk el yazmas� olan "Ber Bayê Çû"daki yaz�lar� da Farsçad�r. Bu ilk çal��mas�n� yay�nlamak istemez. 1984-‘85'te Seqiz radyosunda "Biz ve Dinleyiciler" adl� Kürtçe bir program yapar. Bu program ba�lad�ktan sonra �iir ve öykülerini Kürtçe yazmaya ba�lar. Ve giderek daha fazla Kürt edebiyat ortam�na girer. Bunun sonucu olarak Sinê Mewlewî Edebiyat Meclisi'nin kurulu�unda yer al�r.

Jîla ilk dönemde daha çok a��k olmak isteyen genç bir k�z�n safl�� ile �iirler yazar. Ancak sonraki y�llarda ya�ad�� tutsakl��n etkisiyle �iirlerinde erkek egemen toplumun dayatt�� namus anlay��n� sorgular. �tiraz ve isyan önce �iirinde olu�ur, sonras�nda ya�am�nda somutla��r. Gelenekçi, kad�n� edebiyatta hiçe sayan yakla��mlara kar�� kad�n�n dili ve duygusunu öne ç�kar�r, kendi etik ve esteti�ini olu�turur.

"Cand�r/mücadele ya�amd�r/itiraz edersen/yücelirsin/sessiz kal�rsan/melekler gider/melekler gider."

Ölümünden bir y�l önce, ilk �iir kitab� Ge�ey Evîn yay�nlan�r. Ölümünden iki y�l sonra ikinci kitab� Qelay Raz ad�yla bas�l�r. Qelay Raz'da �iirlerinin yan� s�ra baz� öyküleri de yay�nlan�r. Ayr�ca henüz yay�nlanmam�� çocuk �iirleri de bulunuyor. 2006 y�l�nda Avesta Yay�nlar� Mirina Rojê (Güne�in Ölümü) ad�yla bir seçkisini Kürtçenin Kurmancî lehçesinde basar. Ölümünden 10 y�l sonra bas�lan bu kitab�n önsözünü yazan �êrko Bêkes, Jîla Huseynî'yi "Ülkemin do�usunun kalbindeki mum ��" diye tan�mlar ve �öyle der: "Jîla, �iir ile aç�ld� ve yazd�. Çünkü �iirde a�k�, bar�� ve Kürdistan'�n çocuklar�n�n gizlerini ve bütün dünyay� gördü. (…) Ben onu mektuplar�ndan yak�ndan biliyorum; �iir a�kt�, Jîla da ma�uktu." Bêkes ayr�ca �unlar� ekler: "Toprak özgürlü�ü, kad�n özgürlü�ü, sözün özgürlü�ü için a�k neredeyse o da oradayd�."

ADSIZ KADINLARA ��RLE SES OLMAK
Jîla Huseynî, �iirinde en çok da sesi duyulmayan, suskunlu�a mahkum edilen kad�nlara ses olur. En çok onlar�n ac�lar�n� hisseder. Örne�in, "hiç kimsenin, bir kez bile mezar�na gitmedi�i k�z�n hat�ras�na" yazd�� Gora Bê Naz (Cilvesiz Mezar) �iirinde �öyle der: "Ey a�ina/Beni tan�m�yor musun?/Ben de senin gibi/A�lay�� ülkesindeyim/Sevgilinin gem ve gözya��y�m/Yaln�zl�k diyar�ndan/Yüre�im s�kk�n/Akl�m yitik/Kara bir sevda." Mezar�na bir kez olsun kimsenin u�ramad�� -çünkü büyük ihtimalle geleneksel toplum taraf�ndan ay�planan bir ölümdür, ya "töre"ye kar�� gelip ölümle cezaland�r�lm�� ya da intihar� seçmi�tir- k�z�n mezar�nda yaln�zl��n�, d��lanm��l��n� anlatarak �iiriyle ölümsüzle�tirir. Töreye kar�� ç�kar, onu yaln�zl��ndan kurtar�r.

Yine Sîne'de bedenini ate�e veren Meryem Ruhî adl� kad�n�n an�s�na E�qa Agir (Ate�in A�k�) �iirini kaleme al�r. Bu �iirinden de genç ya��na ra�men sahip oldu�u kad�n duyarl�l�� anla��l�yor. Yine bu tarz �iirleri hem estetik hem de etik aç�dan ya�ad�� olgunla�may� gözler önüne seriyor. Rojhilat kad�n�n�n ya�ad�klar�n� derinden hisseder ve bir yan�t olmaya çal��r. �simsiz kad�nlara isim vermeye, onlar�n ç��l��na ses olmaya çal��r. �iir yoluyla sadece kendi tepkisini ortaya koymakla yetinmez, toplumsal duyarl�l�k yaratmaya çal��r. "Büyük utanmazl�k/O kadar fazlayd� ki/Tahammülü a�m��t�/Harman yeri bir gül koymu�tu kuca��na/S�k� s�k� sar�ld�/Tüm zerreleriyle/O narin yapraklar� öptü/�pekli tenini/Büyük öpücükler kaplad�/Co�kulu bir semaya ba�lad�lar/�nce varolu�u/Yeryüzünün çiçeklerinin/Mahsunla�t�/Bir bülbül bir türküyü/Gamla dolu söyledi/Tüm eski keder ve hüzünler/Bir anda dirildi/O zaman �iirlerimin/Yay�ld�� zamanlard�."

Rojhilat'taki veya Soranîce bilen okurlar için Jîla Huseynî bilinmeyen bir isim olmayabilir. Elbette ki ölümünden 10 y�l sonra 23 �iirinden olu�an bir kitab�n Kurmancî olarak bas�lmas� önemli. Ayn� �ekilde Do�u Kürdistanl� sinemac� �irin Cihani'nin Jîla'n�n hayat�n� belgesele konu etmesi de. Ancak daha fazlas�na ula�am�yor olmam�z, hayat�n�n ve eserlerinin hakk�n�n verilmeyi�i büyük kay�p. Ke�ke bütün �iirleri sadece Kurmancî de�il, ba�ka dillere de tercüme edilip yay�mlansayd�. Ke�ke hayat�n�, ya�ad�� çeli�kileri, verdi�i mücadeleyi, sanat�n� yans�tacak daha kapsaml� çal��malar olsayd�. Çünkü Jîla da �air olarak sadece bir birey de�il, ayn� zamanda bir dönemin, Rojhilat kad�n�n�n sesi. �iirinde sadece kendi hayat�n� de�il, hemcinslerinin duygu ve dü�üncelerini, ac� ve sevinçlerini yans�t�r. Çünkü kad�n duyarl�l�� ve bilincine sahiptir. �iirleri bunu çok somut gösteriyor. Jinelojinin bir görevi de yak�n tarihimizde gizli kalan bu kad�n �airlerimizi yeniden ke�fedip seslerini bugüne ve yar�na kavu�turman�n yollar�n� bulmakt�r. Hayat hikayelerinin hakk�n� ancak o zaman verebiliriz.

Deniz Asîman yazd� | Erkek egemen sanata isyan�n ad� Jîla Huseynî

�lgili Haberler