GÜNCEL

Dersim Katliam�na dair okumas� zor bir mektup

TANER AKÇAM (AGOS GAZETES�)
23 Nisan 2023 Pazar

Elimizde, 17 Aral�k 1946 tarihli, askerli�ini 1937/38 y�llar�nda Dersim'de çavu� olarak yapm�� Ali Öz isimli bir ki�iye ait bir mektup var. Ali Öz, Dersim'de katliamlar� do�rudan örgütleyen Abdullah Alpdo�an'�n korumas� olarak görev yapm�� ve birçok cinayete hem �ahitlik etmi� hem de do�rudan kat�lm��. Özellikle Abdullah Alpdo�an'�n do�rudan i�ledi�i cinayetleri anlat�yor. Ali Öz'ün mektubunu farkl� k�lan, "�ahitli�i", faillerin isimlerini do�rudan anmas�d�r. Alpdo�an'�n, "Ermenilerin kökünü kuruttuk �imdi s�ra Kürtlere ve K�z�lba�lara geldi" yollu sözleri Türkiye tarihinin çok özlü bir anlat�m� gibidir.

Elimizde, 17 Aral�k 1946 tarihli, askerli�ini 1937/38 y�llar�nda Dersim'de çavu� olarak yapm�� Ali Öz isimli bir ki�iye ait bir mektup var.

Ali Öz, Dersim'de katliamlar� do�rudan örgütleyen Abdullah Alpdo�an'�n korumas� olarak görev yapm�� ve birçok cinayete hem �ahitlik etmi� hem de do�rudan kat�lm��. Özellikle Abdullah Alpdo�an'�n do�rudan i�ledi�i cinayetleri anlat�yor.

Mektubun, yaz�m ve imla (noktalama vb.) hatalar�n� koruduk. Sadece, okumay� kolayla�t�rmak için paragraflara ay�rd�k.

1988 y�l�ndan bu yana i�kence ve �iddet konusuyla u�ra��r�m. �iddet içeren, �iddet sahnelerinin anlat�ld�� o kadar çok metin okudum ki… Zamanla, al��kanl�k kazan�yor insan ve ba�lang�çta okumakta zorland��n�z �eyleri okuman�z sorun olmuyor; deriniz kal�nla��yor.

Ama bu mektubu okurken böyle olmad�, çok zorland�m, okuyamad�m. Gözlerim doldu. Yar�s�nda masay� terk ettim. Bitirmek için çok zorlad�m kendimi. Sonra da alaca��n�z cevaplar� bilseniz bile sizi asla tatmin etmeyecek sorular� tekrar edip durdum: bir insan bir ba�ka insana bunlar� niye yapar? Küçücük çocuklardan ne istiyorsunuz?

Mektup �öyle:
Hürmetli Bakan�m �ükrü bey,
Ben Dersim harekât�na kat�lan Çavu� Ali Öz, beni hat�rlar m�s�n�z bilemem. 937/938 Dersim harekât�nda çavu� olarak görev yapt�m. Alpdo�an pa�am�n sa� koluydum. Korumas� olarak bütün harekât boyunca yan�nda görev yapma �erefine nail oldum. Allah raz� olsun pa�am�zdan, tezkeremde size telefon ederek bana i�e girmem konusunda yard�m etmenizi rica etti. Ben direkt Ankara'ya yan�n�za geldim. Birlikte yemek yemi�tik. Seka Genel Müdürünü arayarak i�e girmemi sa�lam��t�n�z. Allah sizden de raz� olsun bakan�m. Sayenizde ekmek yuva sahibi oldum, evlendim. �kisi k�z, bir o�lan ellerinizden öper üç evlat sahibiyim.

Bugüne kadar her �ey mecras�nda yürüyordu. �zmir'den asker arkada��m Ethem yan�ma ziyarete geldi. Tamamen kendini kaybetmi�. O'nu da �zmir'de siz i�e yerle�tirmi�tiniz. ��ten kovmu�lar kendine i� ar�yor. On be� gün misafir ettim. Say�n Bakan�m, kafay� tamamen ü�ütmü� f�rlayarak yataktan kalk�yor. Komutan�m ben yapmayaca��m, elini aya��n� öpeyim diye ba��rarak soka�a ç�k�yor, zor zapt ediyorum. Öldürdükleri çocuklar sürekli rahats�z ediyorlarm��. Uyku filan uymuyor, zor bela �zmir'e ailesinin yan�na götürüp teslim ettim. Ben geldikten sonra haber ald�m. Bileklerini kesip intihar etmi�, çok üzüldüm, Bakan�m.

Bu olay beni derinden etkiledi. Benim de ya�ad��m üzücü olaylar bir bir akl�ma gelmeye ba�lad�. Öldürdü�üm çocuklar�n gözleri beynime i�lemi� bende uyumamaya, yememeye ba�lad�m. S�çrayarak yataktan kalk�yorum, kendimi kaybediyorum, nereye gitti�imi ne yapt��m� bilemez duruma dü�tüm. Müdürlerim zorla ak�l doktoruna gönderdiler. Say�n Bakan�m doktor tüm ya�ad�klar�m� kâ��da yazd�r�p imzalatt�. �imdi ilaç kullan�yorum. Üç ay izin verdiler. Yaln�z Bakan�m, Pa�am�z bu ya�ananlar� sivilde kimseye anlatmay�n, anan�za, baban�za bile. Yoksa hepiniz as�l�rs�n�z demi�ti. Ben olanlar� yazd�m ve imzalad�m. Ba��ma bir �ey gelir mi �imdi bundan korkmaya ba�lad�m. Doktordan yazd�klar�m� geri istedim, mümkün de�il vermiyor. Say�n bakan�m Pa�ama üç defa yazd�m, cevap alamad�m. Bu konuya el at�p doktordan yaz�lar� al�rsan�z çok memnun olurum bakan�m. Doktora yazd��m yakla��k olarak �öyleydi.

Mazkirt Tersemek konusunu biliyorsunuz. 937/938 Dersim harekât�na kat�ld�m. Pa�an�n korumas� idim. �akilerle çok çat��ma ya�and�. K�st�rd��m�z veya teslim olan �akiler kad�n, k�z demeden öldürüyor, sonra da tamam�n� benzin döküp yak�yorduk. Bazen pa�a canl� canl� benzin döküp yak�n diyordu. Ba��r��lar, ç��r��lar içinde yan�p kül oluyorlard�, et kokusu bütün genzimizi yak�yordu.

Tersemek ba�kayd�, Tersemek'ten pa�ama ihbar geldi. Çocuk ve kad�nlar dere kenar�na sarp bir yere saklanm��lar ne yapal�m diyorlard�. Öldürün, yak�n hepsini dedi pa�a. �ki saat sonra Te�men bilgi verdi. Hiç kimse çocuklara zarar vermek istemiyormu�, emirleri dinlemiyorlarm��, pa�a çok sinirlendi. Bir cemse askerle yola ç�kt�k. Herkes haz�r ola geçti, Te�mene ve askerlere vurmaya ba�lad�. Küfür ederek, getirin hepsini düzlü�e dedi. Çocuklar, kad�nlar ç��r��arak, ba�r��arak feryat figan pa�an�n ayaklar�n� yal�yorlard�. Ayaklar�nda üst ba�lar�nda do�ru düzgün bir �ey yoktu. Hepsinin ellerini ayaklar�n� ba�latt�, a��zlar�n� çaputlarla kapatt�rd�.

�imdi askerler size sesleniyorum, bu K�z�lba� dölleri hepsi vatan hainlerinin piçleri, arkada�lar�n�z�n katillerinin piçleri, bunlar büyürse karde�lerinizi öldürmeye devam edecekler. Bunlar�n kökü kaz�nmal�, Ermeni döllerinin kökünü kuruttuk, bir tek bu Kürtlerle, K�z�lba�lar kald�. Çocuklar�n�z�n bu ülkede mutlu ya�amas�n� istiyorsan�z ac�madan öldüreceksiniz, hükümet, cumhur reisimiz ta� üstünde ta� b�rakmay�n yak�n y�k�n talimat�n� vermi�tir. Kimse bu yapt�klar�n�zdan dolay� yarg�lanmayacak size söz veriyorum dedi.

Herkes s�ra ile birer iki�er ki�i öldürecek, bölükte sessizlik, Te�men ba�la getirin iki ki�i dedi, iki çocuk getirdiler, kafalar�na s�kt�. �kisi de öldü, üçüncü askere gelince Diyarbak�rl� Salih çocuklar�n yan�na gitti, önlerine dü�tü. Komutan�m ben yapamam, benim de çocuklar�m var, çocuklar masum dedi, yaz�k bunlara dedi. Pa�a, a.na koydu�umun Kürdü. Senin �rk�n ondan ac�yorsun de�il mi dedi. Askeri aln�ndan vurdu. Her kim ki emri yerine getirmez sonu onun gibi olur diyerek herkes birer iki�er çocuk, kad�n öldürmeye ba�lad�.

Her infazdan sonra pa�a kesin ölmeleri için birer iki�er kafalar�na kendi ate� ediyordu. Herkes mecburen görevini yapt�, bana gel çavu� s�ra sende, üç k�z çocu�u kalm��t�. Bunlar� da sen hallet dedi, çocuklar yere kapanm�� altlar�na yapm��lard�. Üstü ba�� peri�an vaziyette a�l�yorlard�. Onlar�n gözlerine bakt�m. Üçünü de öldürdüm, gözleri ci�erime sapland�. Gözlerini unutam�yorum. 70, 80 çocuk, 30 da kad�n o gün infaz edildi. Hepsi Murat suyuna at�ld�, dere kana buland�. Birçok asker istifar (istifra. TA) etti, birçok insan öldürdüm, yakt�m ama o çocuklar�n gözleri gibi delen göz görmemi�tim.

Say�n Bakan�m yakla��k olarak bunlar� yazd�m. �mzalad�m e�er doktor bunlar� savc�l��a verirse hepimiz zor duruma dü�eriz. Emir kuluyuz, verilen emirleri yapt�k ama çolu�umun çocu�umun yüzüne nas�l bakar�m. Say�n Bakan�m Pa�amla da görü�ürseniz bu anlatt�klar�m� kendisine anlat�n.

Acele cevap beklerim say�n Bakan�m. Yalvar�r�m o yaz�y� doktordan al�n Bakan�m.

Ellerinizden öperim say�n Bakan�m.
17/12/946
�mza

Mektubun akla getirdikleri
24 Nisan yakla��yor. Yine 1915 Ermeni soyk�r�m� gündeme gelecek ve sonras�nda konu gene "konu�ulmayanlar" aras�nda kat�lacak. Yay�nlad��m�z mektubu bu gözle okumak gerekiyor. Yani, sanki 24 Nisan üzerine yaz�lm�� gibi… 24 Nisan üzerine yaz�lacaklar� da Dersim üzerine yaz�lm�� gibi okumak gerekiyor. Bugüne kadar bu yeterince yap�lmad�.

Dikkatinizi çekiyor mu bilemedim. Her büyük katliam, kendi ba��na ötekilerde izole ederek konu�uluyor. Herkes kendisine yap�lan ile ilgili. Oysa öyle çok kesi�me noktalar� var ki… Bu mektup sadece bir örnek… Alpdo�an Pa�a, "Ermeni'nin kökünü kuruttuk �imdi s�ra Kürde ve K�z�lba�a geldi" diyor. Bizim ayr� ayr� anlatt�klar�m�z� onlar bir seferde anlat�yorlar.

Sedat Ulugana, Bir Yarbay�n Günlü�ünden önemli pasajlar yay�nlad�. Yarbay, Dersim soyk�r�m�n� anlat�yor ve "�n köyüne geldik, birçok Ermeni yakalan�p icab�na bak�ld�" diyor. Dersimliyi imha ederken, Dersimin Ermenisi unutulmuyor.

Elinizdeki mektup birçok aç�dan çok önemli. Birincisi, bir itiraf. �tiraf, bu topraklardaki kitlesel katliamlarda pek kar��la�mad��m�z bir durum. Ermeni soyk�r�m�na kat�lm��, katliamlarda görev alm�� ki�ilerin aç�k itiraflar�n� içeren hiçbir an� hat�rlam�yorum. Evet, baz� an�larda kenarda kö�ede geçen, "öldürdük" vb. gibi ifadelere rastlan�r ama "hak ettiler" havas�nda söylenir bunlar, sorumlulu�u do�rudan üstlenen ve ya�ananlar� aç�kça anlatan metinler bulmak zordur. Genellikle, "bildiklerimi benle birlikte mezara götürece�im" tutumu egemendir.

Son y�llarda, sözlü tarih anlat�mlar�yla birlikte bu tür "itiraflar�n" yer ald�� görü�meler de yap�lmad� de�il. Ama o görü�melerde bile anlatan ki�i kendisini soyutlar, olaylar�n d��na ç�kart�r ve olaylar� "yapt�lar", "öldürdüler" gibi üçüncü �ah�s üzerinden anlat�rlar.

Zeynep Türky�lmaz'�n, Dersim'de görev yapm�� bir askere ait buldu�u bir an� defteri ve Sedat Ulugana'n�n Yarbay�n�n Günlü�ü örnek olarak ele al�nabilirler. Her iki günlü�ün ortak bir özelli�i var. Yazarlar�n�n sadece kendilerine yaz�lm�� notlar… �çinde, Türky�lmaz'�n aktard�� an�daki "Her gün kafa kesmekle u�ra��yoruz", "dere içinde kur�unla öldürdük" veya Yarbay'�n günlü�ündeki "birçok Ermeni yakalan�p icab�na bak�ld�" gibi ifadeler olmas�na ra�men, yaz�lanlara, Zeynep'in çok yerinde tan�mlad�� biçimiyle, "kötülü�ün s�radanl��" egemen. Günlük sahipleri, bir "itiraf"ta bulunmuyor; imhalardan "yemek yedik", "su içtik" gibi son derece s�radan ifadelerle bahsediyorlar. Türky�lmaz'�n aktard�� günlükte imhalar, askerin so�uktan ü�ümesi, karn�n�n ac�kmas� veya �zmir'e ve sevgilisine duydu�u özlemle yan yana durur. Hatta, an� sahibi bizden, as�l ac� çekenin, zorluklara gö�üs gerenin ve ac�nmas� gerekenin öldürülen insanlar de�il, kendisi oldu�una inanmam�z� ister.

Faillerin ismi
Ali Öz'ün mektubunu, bu iki metinden farkl� k�lan "�ahitli�i", faillerin isimlerini do�rudan anmas�d�r. Örne�in, Alpdo�an Pa�a'n�n sadece örgütleyen de�il, birincil el cinayetleri i�leyen bir katil oldu�unu uzunca anlat�r. Alpdo�an'�n, "Ermenilerin kökünü kuruttuk �imdi s�ra Kürtlere ve K�z�lba�lara geldi" yollu sözleri Türkiye tarihinin çok özlü bir anlat�m� gibidir. Hristiyanlarla ba�layan, "K�z�lba�larla" ve Kürtlerle devam eden katliamlar ve cinayetler serisi… Bu tabloya, �iddet gösterilerine kar�� ç�kt�klar� için imha edilen gençleri, ayd�nlar� da eklerseniz, Türkiye'nin özet �iddet tarihini yazm�� olursunuz.

Diyarbak�rl� bir Kürt askerin, çocuk öldürmeyi reddetti�i için Alpdo�an taraf�ndan öldürülmesi Kürtlerin, Hristiyanlar�n (özellikle Ermeni ve Süryanilerin) imhas�ndan Dersimlilere uzanan katliamlar s�ras�nda de�i�en rollerine ili�kin ya�ad�klar�n�n çok özlü bir anlat�m� gibi durur. Öldürmeyi, fail olmay� reddettikleri durumda öldürüleceklerdir… Bu topraklardaki Kürdün dram� budur.

Benim için Ali Öz'ün mektubunda çok farkl� olan bir boyut, anlat�mdaki "insanilik" ve �iddetin "s�cak" anlat�m�d�r. "�nsanilik" tan�m� do�ru mu emin de�ilim ama kast�m öldürülenler, canl� canl� yak�lan kad�n ve çocuklar, okumaktan zorlanaca��m�z bir aç�kl�kla ve ac�ma duygusu ile anlat�l�r. Her bir kurban, bir insan olarak kar��n�zda durur, hepsini tek tek görür ve hissedersiniz. Sanki onlar� tan�yorsunuzdur… A�layan çocuklar�n korkundan altlar�na i�ediklerini okudu�unuzda tüyleriniz diken diken olur.

Kurbanlar�n "insan" olarak tan�mland�� ender itiraf metinlerinden birisi bu. Katliamlarda öldürülenlerden genellikle "öteki" olarak bahsedilir. Kurban, e�er "hain", "dü�man" de�ilse "bilinmez"dir. Arada büyük bir mesafe vard�r. Burada ise kurban�n ötekile�tirilmesi de�il aksine bizden birisi olarak anlat�lmas�na �ahit oluruz. "S�cak" �iddetten kast�m ise tan�nm�� Alman psikoanalist Alexander Mitscherlich'in Naziler örne�inde yapt�� "s�cak" ve "so�uk" �iddet ayr�m�d�r. Teknolojinin verdi�i imkanlar� kullanarak, kurbanla araya büyük mesafe koyan endüstriyel ‘so�uk' �iddet ile insan�n içindeki vah�et duygular�n� da aç�ktan ifade etti�i, kurbanla aradaki mesafenin hemen hemen kayboldu�u "s�cak" �iddet.

Mektubun bir ba�ka özelli�i hasta olan, intihar eden faillerden bahsetmesidir. Bu çok önemli konu�ulmayan bir gerçekli�imizdir, Türkiye'nin bir aynas� gibidir. Öldürülen çocuklar�n "gözlerinin ci�erlere sapland��" hasta faillerin dola�t�� bir ülkedir buras�. "Yapamayaca��m komutan�m" diye uykusunda uyanan ve sokaklarda deliler gibi dola�an faillerin ülkesi… Ve bu hastal�ktan kurtulman�n tek yolunun anlatmak, konu�mak oldu�u bilinir ama yap�lmaz. Anlat�lmaz, konu�ulmaz ve susulur. Bilinenler bir s�r gibi saklan�r. Çünkü anlat�l�rsa ucunda ölüm vard�r, anlatan öldürülece�ini bilir. Ama anlat�lmad��, sakland�� müddetçe de hastal�ktan kurtulunamaz. Türkiye'nin bugünkü dram� budur. Öldürülece�i korkusuyla ya�ad�klar�n� anlatmayan ama anlatmad�� müddetçe de hasta olmaya mahkûm bir ülke. Ermeni soyk�r�m�nda da, Koçgiri'de, �eyh Sait'te, Zilan ve A�r�'da olan da budur. Bu nedenle, ay�rmadan konu�mam�z gerekiyor bu katliamlar� ve faillere ve onlar�n torunlar�na, "konu�un ve ruhunuzu kurtar�n" diye ba��rmak gerekiyor. Toplumun hastal�ktan kurtulmas�n�n ba�ka �ans� yoktur.

Dersim Katliam�na dair okumas� zor bir mektup

�lgili Haberler